Njive na trebinjskim vodama

Hidroponika – još jedna ideja za hercegovačke poljoprivrednike

HIDROPONIKA je metod vještačke proizvodnje usjeva, koji koristi razne medije umjesto zemlјe i vodu sa odgovarajućim hranlјivim sastojcima. Novo je to što se u Hercegovini već o tome govori. Hidroponskom kultivacijom mogu se postići visoki prinosi i izuzetno kvalitetna i kontolisana proizvodnja jer ovakav uzgoj u mnogo čemu je bolјi i efikasniji nego klasični. Hranlјive materije više se ne dodaju odoka, njihovi gubici nisu nepredvidlјivi, i mogu se potpuno kontrolisati. Ovakve hidronjive podižu se na mjestima gdje je tlo siromašno ili ga uopšte nema ili - na vodama.
Prednosti ovog sistema, kaže nauka, su slјedeće:
- Moguć uzgoj bilјaka u područjima bez dobrog tla,
- Potrebno manje vode nego za bilјke uzgajane na tlu,
- Bilјke dobivaju više sunčeva svijetla,
- Manje je insekata, štetočina i raznoraznih obolјenja.
Ono što slijedi nije naučna fantastika. Ovdje jeriječ o sistemu proizvodnje hrane tamo gdje nema dovolјno zemlјe, a ne fali vode. Trebinje je baš takav primjer.
Hidroponskim uzgojem i u kamenjaru možemo gajiti povrće a na jezerima, jednim “hidroponskim potezom”, odjednom, možemo riješiti više problema.
O tome stručnjaci pišu, ali oni kojima su puna usta priča o razvoju, još uvijek ne reaguju.
Da li zato što zaista o svemu ovom nemaju pojma, ili, prosto - ne trpe da oko njih iko talasa?!
DANAS, detalјnija obaviještenja o hidroponici mogu se naći na više adresa. Takođe, kod nas već se na više adresa može dobiti i oprema za ovakav način uzgoja raznih kultura, posebno povrća.
- Hidroponika – ovu temu aktuelizuje Adin Hadžić, diplomirani inžinjer agronomije (www.poljohercegovina.org) - više nije proizvodnja budućnosti ali često, kada govorimo o hidroponici, u očima lјudi koji nas slušaju vidimo čuđenje. Kada, nakon toga, pojasnimo da se radi o proizvodnji kultura direktno iz vode, bez zemlјe, onda vidimo i nevjericu, skepticizam pa čak i neodobravanje. Ipak ovakav vid proizvodnje predstavlјa jednu od velikih senzacija poslјednjih godina koja se uveliko širi u Australiji, Kanadi, SAD, Holandiji, Maleziji, Japanu, a to su samo neke od zainteresovanih zemalјa u svijetu.
U HERCEGOVINI kojoj nedostaje zemlјe, uz poznatu neravnotežu u režimu voda koga na svoj način “poravnava” elekroprivreda, o hidroponici može da se govori i s razlogom više. Jer, ako se koristimo iskustvima razvijenijih, možemo bez ikakvih problema sami sebe zamisiti kako sijemo po Trebišnjici, a žanjemo po oba jezera, i po Bilećkom i po Trebinjskom.
- Hidroponika je zapravo umjetnost uzgoja bilјaka iz vode, odnosno bez zemlјe - „soiless culture“. Riječ hidroponika potiče od grčkih riječi „hydro“–voda i „ponos“–rad. Ovaj koncept uzgoja je realizovan na univerzitetu Berkli u Ka-liforniji još davne 1930. godine. Ovakav način uzgoja postoji i od mnogo ranijih vremena: primjer su vavilonski vrtovi za koje smo svi čuli i u kojima su bilјke uzgajane na površini vode – objašnjava isti autor.
Nešto tog tipa već se moglo vidjeti i na televiziji. Polјa koja plivaju na dalekom istoku danas nisu nikakvo čudo.
Šema je jednostavna. U jezeru i dalјe žive ribe, ribari normalno rade svoj posao, ne smetaju im polјoprivrdnici koji bilјke uzgajaju na površini vode, dok se njihovo korijenje razvija „u dinamičnom rastvoru hranjivih elemenata“. Dakle, da bi se to dogodilo, vodu treba „oživjeti“.
- Prije svega – objašnjava inžinjer Hadžić - potrebno je znati da bilјke za svoj razvoj, bilo da rastu u zemlјi, na vodi ili u zraku, koriste hranjive elemente u formi jona i uz obavezno prisustvo kiseonika. Uz vodu, hranjive materije i kiseonik, unose se po potrebama uzgajanih kutura. I to je, u stvari, poenta hidroponike (uzgoja bilјke bez zemlјe), da se stimuliše rast bilјke kontrolišući količinu vode, mineralnih materija i posebno količine kiseonika u hranjivom rastvoru.
U HIDROPONICI nema „visoke matematike“, sve je jednostavno: kad korijen bilјke dospije u hranjivi rastvor, veoma brzo „uzima“ hranjive materije i kiseonik.

SISTEM KOJI ČINI DOBRO I RIBAMA I LJUDIMA

Ako se uđe u akvaponične projekte, na Bilećkom jezeru imaćete priliku da snimite gornji prizor, jer su projekti ove vrste kompatibilni i sa klasičnom polјoprivredom, i sa ribarstvom i sa elektroprivredom. U suštini, Bilećko a i Trebinjsko jezero, u perspektivi, uz postojeću, mogli bi da daju još dva proizvoda: bio-struju i hranu.
Akvaponika je vrsta hidroponike čiji je cilј da smanji negativan uticaj na životnu sredinu pa se, umjesto korišćenja vještačkih aditiva, oslanja na prirodni proces. Ovo je održiv vid proizvodnje hrane koji kombinuje tradicionalnu akvakulturu (uzgajanje vodenih životinja poput puževa, riba, rakova ili škampi u akvarijumu), sa hidroponikom (uzgoj bilјaka u vodi).
U akvakulturi, otpadne vode koje se akumuliraju u jezerima kao produkt života vodenih organizama, povećavaju toksičnost za ribe. Ovu vodu dovodimo u hidroponski sistem, gdje zatim nusproizvodi iz akvakulture predstavlјaju vitalne sirovine za rast bilјke, nakon čega se očišćena voda vraća natrag u akvarijum, a bilјke predstavlјaju prirodni filter vode i čine je zdravom i čistom sredinom za život životinja.
U oako integrisanom sistemu veoma važnu ulogu ima i treća strana odnosno mikrobi, bakterije čija je funkcija pretvaranje amonijaka u nitrite, a zatim u nitrate, što predstavlјa izvor hranlјivih materija za bilјke. Nakon eksploatacije nitrata iz vode od strane bilјaka, dobijamo čistu vodu, koja se u ovom samoodrživom sistemu, vraća ribama u prečišćenom obliku, kakav je njima neophodan za zdrav rast i razvoj.
Održivi razvoj je imperativ za lјudsko društvo. Do sada je prirodno okruženje u velikoj mjeri degradirano, ali utješno je kada vidimo da ipak ima lјudi koji rade na promociji rješavanja različitih ekoloških problema koje stvara polјoprivreda, zatim globalni rast ekološke svijesti i pozitivni modeli naselјa kojima bi čovječanstvo trebalo da se upravlјa.
U Srbiji blizu Mladenovca postoji primjer jednog ekološkog imanja koje se bavi akvaponikom. Oni su, prije svega, entuzijasti koji ulažu najviše napora u promociju njihove ideje kao jedan vid održivosti u polјoprivredi.

Arhitekta Rade Kosanović dizajnirao je bašta- prozore, koji se baziraju na sistemu hidroponike. Korišćene su saksije takvog oblika da, uz malu količinu led-osvetlјenja, bilјke mogu rasti i u totalnom mraku. Mnogo je uloženo u estetski izgled ovih prozora tako da je njihova upotreba prilagođena različitim kancelarijskim ili stambenim prostorijama. Slјedeći korak kome teži jeste da ove prozore ukrasi akvarijumima i tako napravi samoodrživ sistem.
Šta je ovdje dužnost „vodoprivrednika“?
- Da usmjere proizvodnju u optimalnom odnosu vode, gnojiva i kiseonika prema potrebi bilјaka, a sve to da bi postigao izvrsne prinose odličnog kvaliteta. Pored toga, treba još računati na druge faktore kao što su: temperatura, vlažnost, intenzitet svjetlosti, nivo uglјen-dioksida.
OSNOVNA razlika u funkcionisanju hidroponskog uzgoja bilјaka jeste u sistemu navodnjavanja, odnosno vlaženja supstrata, i ti se sistemi dijele na otvorene i zatvorene.
Hidroponska bilјka izgleda kao svaka druga, u principu, bolјe je zaštićena, i ima slabije razvijen korijen od onog u zemlјi. Uz kraći ciklus uzgoja bilјaka, uz poznate prednosti ovakvog uzgoja (manji rizici, bolјi prinosi i kvalitet bi-lјaka), stručnjaci podvlače da se efikasnije koristi prostor uzgoja, a ostvaruje se i značajna ušteda u gnojivu i vodi, a upotreba pesticida potpuno je isklјučena.

PREMA Hadžiću, nedostataci hidroponskog uzgoja su:
- Veća početna ulaganja (instalacija stolova-baterija, automatizacija, održavanje idealnih mikroklimatskih uslova i poznavanje biofizioloških principa kultura koje se uzgajaju).
- Odlaganje tehnološkog otpada posebno kamene vune.
- Nedovolјna obrazovanost kadrova.
UZGOJNI MEDIJI dijele se prema prirodi nastajanja. To su čvrsti materijali mineralnog porijekla (prirodni mineralni materijali: šlјunak, pijesak, puzolan, granit - termo-tretirani materijali: ekspandirana glina, kamena vuna, perlit, vermikulit – sekundarni industrijski proizvodi) i organskog porijekla (prirodni: treseti, slama, pilotina, iglice borova, otpaci od drveta - organsko-industrijski otpaci: od prerade grožđa, celulozni materijali, vlakna lana i sl.).
DUBRAVKA SAVIĆ sa Polјoprivrednog fakulteta u Beogradu detalјnije piše o osnovnim principima gajenja povrća na kamenoj vuni.
- Mineralna vuna, kao neutralna podloga, ne sadrži vodu niti hranlјive materije neophodne bilјkama. Ona je suva i spremna da primi odgovarajuću količinu vode i hranlјivog rastvora u zavisnosti od potreba date povrtarske vrste. Sistem za hidroponiku na mineralnoj vuni, pored proizvoda od mineralne vune (kao najznačajnije komponetnte), sastoji se i od sistema za na-vodnjavanje i đubrenje (kap po kap), sistema za odvodnjavanje, sistema za grejanje korena (u vidu plastičnih cevi - nije klasično podno grejanje), šlјunka, polietilenskih folija... Proizvođač sistema za hidroponiku određuje koje će komponente činiti taj sistem u zavisnosti od namene i želјenog obima povrtarske proizvodnje, a izbor firmi od kojih će povrtar kupiti predložene sisteme proizvođač mineralnih podloga ostavlјa samom odgajivaču.
NA PODLOGAMA od kamene vune može se izvesti kompletna povrtarska proizvodnja, od setve i gajenja rasada, do proizvodnje jestivih delova povrća ili semena. Zahvalјujući izuzetnim tehničkim svojstvima koja odlikuju kamenu vunu, sve što joj se doda (voda i hranlјive materije) automatski postaje potpuno dostupno-pristupačno bilјkama koje se na njoj gaje. Pored svake bilјke injektiraju se voda i hranlјivi rastvor (odvojeno ili kao vodeni rastvor vodotopivih đubriva) u tačno proračunatim količinama za datu vrstu (ove preporuke daje firma koja proizvodi mineralnu vunu).
BITNO je naglasiti da proizvođači sistema za hidroponiku na mineralnoj vuni, uporedo sa uvažavanjem interesa potrošača povrća, veliku pažnju poklanjaju i svojim direktnim klijentima, kupcima tih sistema, odnosno odgajivačima povrća. Naime, njihovi klijenti uz kuplјeni sistem za hidroponiku, dobijaju odgovarajući softver... Kontakt i razmena informacija između proizvođača sistema i kupaca se ne prekida kupovinom sistema za hidroponiku. Time se na relativno jednostavan način, bez suvišnog manuelnog rada, obezbeđuje proizvodnja kvalitetnog povrća, visok prinos, želјeni profit i pri svemu tome čuva životna sredina.
U RAZLIČITIM zemlјama, naglašava Dubravka Savić, usevi odgajeni na kamenoj vuni imaju od 20 do 100% veći prinos u poređenju sa gajenjem na zemlјištu i vidno bolјi kvalitet jestivih delova (npr. čvrstoća plodova, ukus, dužina skladištenja...). Samim tim, obezbeđuje se i veća cena proizvoda na tržištu. Takođe, prinos date vrste prilično zavisi i od veštine i znanja proizvođača kao i od primenjene tehnologije, botaničkih osobina izabranog hibrida ili sorte i gustine useva.
Godišnji prosječan prinos po kv. metru pojedinih usjeva odgajenih na mineralnoj vuni u staklenicima u Holandiji za paradajz i krastavac iznosi 55- 75 kg/m2 (u Grčkoj i Italiji 20-45 kg/m2), za papriku 20-25 kg/m2 (u Grčkoj i Italiji 12-20 kg/m²)...
- Relativno visoki prinosi useva na mineralnoj vuni - objašnjava D. Savić - između ostalog rezultat su i toga što je celokupna potrebna količina hraniva i vode pristupačna bilјkama u svakom momentu tokom gajenja, što nije slučaj u tradicionalnom gajenju povrća, na zemlјištu. Usled toga ove bilјke gotovo svu svoju energiju troše na rastenje i raz- viće nadzemnog dela i produktivnih (jestivih) organa, umesto na rastenje korenovog sistema.
Proizvodnja navedenih povrtarskih vrsta odvija se u Holandiji, Danskoj, Švedskoj, Francuskoj, Nјemačkoj, Grčkoj, Španiji, Italiji, Portugaliji, Polјskoj, Turskoj, Japanu, Meksiku, SAD, Australiji, Južnoafričkoj Republici.
Kakva je ocjena naučne javnosti? Šta o hidroponici misle zdravstvene institucije? Navodimo samo jedan primjer...
Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) saopštila je da će najznačajniji predmet proučavanja i primjene u praksi u ovom milenijumu biti hidroponika (posebno na mineralnoj vuni), zato što je to jedini način bilјne proizvodnje koji gotovo ne zagađuje okolinu u kojoj živimo, a dobijeni proizvodi su bezbjedni za ishranu lјudi.
U NAŠEM okruženju, do sada, na hidroponiku reagovala je agrarna struka i trgovina. Zanimlјivo je da nema nikakve inicijative da se akvaponski uzgoj uvede na vodenim površinama kojima gazduju javna preduzeća.
Evo jednog primjera. Za sve vlade u BiH hidroakumulaciona jezera još uvijek samo su dio velikih “fabrika struje”. Iako rješenja postoje, još nema ni pravnog okvira da se na jezerima iz kojih “izvlačimo” struju, počnu graditi fabrike hrane?!
Makar na eksperimentalnom nivou.

TIPOVI UZGOJA

U svojim radovim o hidroponici i drugi autori izdvajaju više tipova uzgoja:
1. Vodene kulture – sistem proizvodnje u kom se bilјke održavaju iznad vode sa žičanim ili plastičnim mrežama, drvenim držačima i stiropor-pločama. Korijeni su stalno ili povremeno zaronjeni u hranjivu otopinu ili hranjivi tanki mlaz – film.
2. Kulture u pijesku - korijeni uzgajanih bilјaka rastu u čvrstom – stabilnom supstratu kod kojeg se ne vežu i ne lijepe čestice (pijesak, perlit, plastični materijali, kamena vuna ili neki drugi anorganski materijali)...
3. Kulture u šlјunku – korijeni bilјaka i kod ovog sistema uzgoja rastu u čvrstom-stabilnom supstratu koji je sastavlјen od poroznih agregata koji nisu podložni lijeplјenju i slijeganju (šlјunak, bazalt, lava i drugi mineralni materijali).
4. NFT tehnika – Nutrient Film Tehniques je sistem proizvodnje u tankom mlazu hranjivog rastvora. Bilјke se sa kockicama-kontejnerima postavlјaju u plastičnu cijev kroz koju struji lagani mlaz
hranjivog rastvora. Korijeni brzo prorastaju supstrat u kontejnerima i dolaze u
kontakt sa hranjivom otopinom.
5. Sistem proizvodnje u kamenoj vuni- bilјke se uzgajaju na inertnim mineralnim podlogama koje se dobijaju posebnim tehnološkim obradama na visokim temperaturama.
6. Aeroponska proizvodnja – gdje korijen bilјke „visi“ u zraku, stalno ili povremeno se orošavaju finim kaplјicama hranjivog rastvora koji se naziva aerosol. Korijen mora biti zatvoren i zaštićen od spolјašne sredine i sunčeve svjetlosti.
N.M.