Burna istorija kroz koju je prošao naš grad, ostavila je za sobom mnoge istorijske i kulturne spomenike pa Trebinje, sa 36 spomenika pod zaštitom države, spada među četiri lokalne zajednice sa najvećim brojem zaštićenih spomenika u Bosni i Hercegovini... 
Trebinje je grad bogate istorije. Arheološka istaraživanja koja su rađena na širem području našeg grada pokazuju da su ljudske naseobine postojale još u doba paleolita (nalazište Crvena stijena).
Ipak, ne postoje precizne istorijske činjenice o tome koji su sve narodi naseljavali ove prostore. Ono što se zna je da su do rimskih osvajanja, ove prostore naseljavala ilirska plemena. Slabljenjem i padom Zapadnog rimskog carstva, ovo područje biva naseljeno slovenskim plemenima.
Nastankom srednjovjekovne srpske države pod dinastijom Nemanjića, Trebinje narednih 200 godina postaje njen sastavni dio, da bi nakon raspada ove države, ušlo u sastav srednjovjekovne Bosne pod dinastijom Kotromanića. Nestankom bosanske države usljed turskih osvajanja, ovim područjem vladaju razni oblasni gospodari, sve do konačnog pada pod Osmanlijsko carstvo u drugoj polovini 15. vijeka.
Berlinskim kongresom 1878. godine, područje današnje BiH se daje na upravu Austrougarskoj monarhiji, koja 1908. godine vrši aneksiju Bosne i Hercegovine, samim tim i Trebinje ima istu sudbinu. Konačno, krajem Prvog svjetskog rata, naš grad ulazi u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
Dakle, burna istorija kroz koju je prošao naš grad, ostavila je za sobom mnoge istorijske i kulturne spomenike pa Trebinje, sa 36 spomenika pod zaštitom države, spada među četiri lokalne zajednice sa najvećim brojem zaštićenih spomenika u Bosni i Hercegovini.
Samo u posljednjih godinu dana na listu zaštićenih kulturno-istorijskih spomenika Bosne i Hercegovine, uvrštena su još četiri spomenika sa područja našeg grada i oni i jesu tema ovog teksta. 
Crkva Svetog Pantelejmona na Aleksinoj Međi je pod zaštitu države stavljena krajem januara ove godine i, kako nam kaže Ivana Grujić, direktorica “Muzeja Hercegovine”, o tom spomeniku postoji veoma malo podataka.
„Graditeljska cjelina Crkve Svetog Pantelejmona na Aleksinoj Međi, pripada tipu jednobrodnih crkava sa polukružnom apsidom i zvonikom na preslicu. Zajedno sa školom i pravoslavnim grobljem, dokaz je i sinononim kontinuiteta i postojanosti pravoslavnog srpskog stanovništva južnohercegovačkog kraja i regije Popova polja. Iako nisu dostupni pisani podaci o tačnom vremenu izgradnje crkve, ostali istorijski podaci koji se vežu za ovaj prostor ukazuju na to da crkva datira još iz perioda osmanske vladavine ovim prostorima, odnosno period 19. vijeka, dok je njena obnova evidentirana natpisom iznad ulaznih vrata“, kažu iz Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.
“Crkva Svetog Pantelejmona je spomenik koji je obnovljen 1879. godine. Kao spomenik su proglašeni i crkva i stara škola. S obzirom da je na školi zabeleženo da je nastala 1762. godine, to bi bila jedna od prvih škola na našoj teritoriji. Ova škola predstavlja prvu svetovnu školu u ovom delu države. Škola je obnovljena 1846. godine“, kaže nam Ivana Grujić i dodaje da je crkva Svetog Pantalejmona u narodu poznata kao „Pantalijevica“.
Prema podacima dobijenim iz Komisije, školski objekat, iako je podignut uz crkvu, nije bio crkvenog već svjetovnog karaktera. O tome svjedoči i podatak da zgrada u početku nije bila u krugu crkve, već je kasnije, u doba Austro-Ugarske, ušla u sastav okolnog groblja u crkvištu. U pitanju je jednospratna kamena zgrada skromnih dimenzija. Bila je prizemna zgrada kojoj je naknadno dozidan sprat i popravljena konstrukcija o čemu svjedoče metalne zatege postavljene u zidove.
„Groblje je smješteno zapadno i južno od crkve, na ravnom terenu. Unutar groblja evidentirano je dvadesetak nadgrobnika smještenih pored grobnica novijeg datuma. Radi se o nadgrobnicima na kojima se nalazi natpis sa osnovnim podacima o pokojnicima. Negdje je natpis rađen u kombinaciji sa dekoracijom, ali u većini slučajeva na njima se nalazi ili samo dekoracija ili samo natpis. Prema isklesanim godinama, većina nadgrobnika, sa sigurnošću, može da ce svrsta u period s kraja 19. vijeka“, riječi su Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.
„Crkva je sačuvala određen stepen autentičnosti kroz atribute svog položaja i smještaja u prostoru, korišćenja i funkcije upotrebljenog materijala i sadržaja, te određenog stepena integriteta kroz atribut kontinuiteta upotrebe kroz svo vrijeme postojanja“, kažu nam iz Komisije. 
Crkva Svetog Nikole i crkva rođenja Svetog Jovana Krstitelja sa pravoslavnim grobljem u Popovom Poljicu, proglašene su nacionalnim spomenikom krajem 2017.godine. Po riječima direktorice Muzeja, crkva Svetog Nikole je starija od crkve Svetog Jovana i njena specifičnost je u tome što je jednobrodna gradnja, ali ima četvorougaonu apsidu.
“Uobičajene su polukružne apside i zvonik na preslicu. Taj četvorougao je više trapezoid, ali pokazuje uticaj zapada, odnosno uticaj građevina sa primorja. Crkva Svetog Jovana ima polukružnu apsidu i obe crkve datiraju još iz vremena osmanlijske vlasti. Međutim, ne zna se tačna godina, sve što znamo je da je 1894.godine dograđen zvonik crkvi Svetog Jovana”, govori nam Ivana uz napomenu da se zvonik na crkvi Svetog Jovana Krstitelja nalazi na četiri stuba, takozvanom kvadripilonu.
Kako nam Ivana kaže, zvonik na četiri stuba nije uobičajen, te nam ukazuje na uticaj primorske arhitekture.
“Ove crkve su obnovljene u 19. veku. U istorijskim izvorima se ne pominje ko ih je gradio, kao ni godina izgradnje. S obzirom da se radi o crkvama koje su jedna pored druge i imaju u okviru kompleksa groblje, one se posmatraju kao graditeljska celina. Unutar groblja su evidentirana četiri stećka i 25 nadgrobnih spomenika u obliku krsta. Ti nadgrobnici su uglavnom iz 19. i 20. veka”, kaže Ivana Grujić i napominje da su stećci od izuzetne važnosti jer svjedoče o srednjovjekovnom stanovništvu koje se tu sahranjivalo i koje je sigurno imalo i crkvu. Međutim, obično se crkva na istim temeljima obnavlja i, kako nam direktorica Muzeja kaže, bez arheoloških istraživanja je teško išta reći.
Iz Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika se nadovezuju na riječi direktorice Muzeja Hercegovine i kažu da se groblje, zajedno sa crkvama, nalazi u prostoru koji je ograđen kamenom i da veći broj nadgrobnika ima s jedne strane natpis pisan ćirilicom sa osnovnim podacima o pokojniku, dok se sa druge strane nalazi dekoracija koja je negdje bogatija, negdje vrlo jednostavna, obično u formi isklesanog krsta sa rozetom. Zanimljivo je, kažu iz Komisije, da se svi nadgrobnici završavaju sa piramidalnim završetkom, dok je obli završetak na krajevima vidljiv samo na fragmentu jednog nadgrobnika koji je uništen i zamijenjen novim.
„Najstarija vidljiva godina upisana na krstu je 1880. godina. Tu se radi o dva nadgrobnika postavljena jedan do drugog na sanduku, i to su ujedno i najukrašeniji nadgrobnici na groblju. Bogata dekoracija oba nadgrobnika je gotovo identična i sastoji se od rozeta u kombinaciji sa krstovima i kružnicom sa šestokrakom zvijezdom, dok najzanimljiviji detalj predstavljaju muško lice na jednom, i žensko lice na drugom završetku nadgrobnika“, kažu nam iz Komisije.
Zanimljiv podatak je to što su ove dvije crkve jedna do druge. Kako nam Ivana Grujić kaže, pretpostavlja se da su mještani obnavljali stariju crkvu, posvećenu Svetom Nikoli. Zašto je druga crkva izgrađena, ne zna se pouzdano. Postoji više pretpostavki. Po riječima Grujićeve, moguće je da je dio stanovništva proslavljao Svetog Jovana, a materijalna situacija je omogućavala izgradnju još jedne crkve ili je stanovništvo bilo brojnije pa su željeli da imaju dvije crkve.
Nedostatak stećaka ne umanjuje vrijednost spomenika, priča nam Ivana, jer imaju istorijski značaj. Većina naših nekropola sa stećcima nisu ušle na UNESKO-vu listu jer je jedan od preduslova bio taj da nisu vršeni građevinski radovi i da nije narušen srednjovjekivni izgled. 
Ilirska plemena su u praistoriji živjela na prostoru današnjih Sedlara, koji se prvi put pominju u 15. vijeku. Građevinska cjelina – crkva Svetog proroka Ilije zajedno sa pokretnim nasleđem i sa pravoslavnim grobljem, u martu 2018. godine, proglašena je nacionalnim spomenikom.
„Ova crkva, zajedno sa pravoslavnim grobljem, srednjovjekovnim grobnicama i stećcima, kao i gromilama iz bronzanog perioda, te ostacima rimske kulture, svjedoči o dugačkom kontinuitetu naseljavanja ovih prostora. Rezultati arheoloških istraživanja izvršenih 2004. godine oko crkve, potvrdili su kontinuitet izgradnje na ovom lokalitetu, počev od kasnog srednjeg vijeka, sve do osmanskog perioda. Na podlozi ostataka velike praistorijske gradine iz bronzanog doba, pronađeni su ostaci odnosno temelji starije crkve iz druge polovine 14. vijeka koja je, najvjerovatnije, pripadala nekoj od vlastelinskih porodica, dok se vrijeme obnove, tj. izgradnje sadašnje crkve može datirati u vrijeme osmanske uprave“, obrazloženje je Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.
“Ova crkva u Sedlarima je jednobrodna građevina sa prislonjenim lukovima. Jednobrodne građevine su relativno male, imaju jednu prostoriju i polukružnu apsidu, sve izjedna. Za ovu crkvu je interesantno što se nalazi na vrhu jedne praistorijske gromile, a to su ustvari grobovi. Kad su ilirska plemena živela na ovim prostorima, način sahranjivanja je bio takav da su se formirale gromile od kamena tako da je u sredini bio glavni grob, a oko njega su se raspoređivali ostali. U isto vreme bilo je i praktično jer se tako čistio teren i ljudi su mogli da se bave zemljoradnjom. Na jedno mesto su odlagali kamen i tako formirali gromile u koje su ukopavali mrtve. Ova crkva ima i pokretno nasleđe, ikonostas, koje ostaje u crkvi. Obnovljena je 1857. godine, što nam pokazuje da je sredina 19. veka vreme obnavljanja”, kaže nam direktorica Muzeja.
„Crkva se sastoji od naosa i oltarskog prostora, koji su međusobno odijeljeni drvenom ikonostasnom pregradom. Drveni ikonostas crkve je jednostavne izrade sa četrnaest ikona i carskim dverima i izrađen je 1926. godine. Drveni ram ukrašen je jednostavno, bez dekorativnih elemenata, obojen je smeđom bojom sa pozlaćenim akcentima koji razdvajaju polja za ikone. Prema stilskim karakteristikama može se zaključiti da se, vjerovatno, radi o više majstora. Četiri ikone su vremenom zamjenjene printom, tako da bi se ostale ikone mogle datirati iz perioda izrade drvene pregrade ikonostasa“, konstatuju u Komisiji.
„Groblje je većim dijelom smješteno istočno od crkve, na neravnom terenu, na četiri nivoa, uključujući i plato na kojem se nalazi crkva. Ulaz u groblje je sa istočne strane koja je ograđena kamenim zidom. Unutar groblja evidentirano je šest stećaka, tri starija nadgrobnika, te sedamnaest nadgrobnika s kraja 19. i početka 20. vijeka. Stećci unutar groblja smješteni su u blizini crkve. Inače na području Popova polja stećci su smješteni uz naselja, rubom samog polja, a najveći broj potiče iz druge polovine 14. i iz 15. vijeka“, riječi su Komisije za očuvanje nacionalne baštine.
„Zanimljiva su tri nadgrobnika na kojima se može razaznati ćirilićni epitaf. Ostali nadgrobnici pripadaju razdoblju s kraja 19. i početka 20. vijeka. Veći broj ovih nadgrobnika ima natpis sa osnovnim podacima o pokojniku. Dekorisani su nekad vrlo bogato, nekad jednostavno, ili sa jedne strane, ili u kombinaciji sa tekstom“, opisuje nam Komisija i pojašnjava u čemu se ogleda zanimljivost ovih nadgrobnika.
Direktorica „Muzeja Hercegovine“ nam objašnjava da zaštita groblja podrazumeva da se srednjovjekivni spomenici ne pomeraju, iako se to radilo do 19. vijeka kada su se ti stećci koristili kao građevinski materijal kojim su se crkve obnavljale. Za sve promjene koje se dese na zaštićenim spomenicima, kaže nam Ivana, nadležan je entitetski zavod. 
Prema riječima članova Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, prijedlog za proglašenje džamije u Mostaćima nacionalnim spomenikom podnio je Centar za islamsku arhitekturu iz Sarajeva.
„Džamija u Mostaćima smještena je u Fetahagića mahali. Prema natpisu na tarihu koji se nalazio iznad ulaza u džamiju i iz jednog dokumenta trebinjskog kadije saznajemo da je džamija u Mostaćima sagrađena 1866. godine. Džamija u Mostaćima je zapaljena i srušena 1993. godine. Materijal od porušene džamije nije odvezen sa lokacije, tako da su neki dijelovi korišćeni prilikom obnove objekta. Džamija je rekonstruisana i otvorena u julu 2007. godine. Obnovljena je na temeljima stare džamije, a korišćeni su i preostali dijelovi zidova. Ovaj objekat posjeduje značajnu istorijsku, društvenu, dokumentarnu i ambijentalnu vrijednost. Predstavlja primjer manjih jednoprostornih džamija pod šatorastim krovom, sa unutrašnjom drvenom kupolom i valjkastom munarom, karakteristična za džamije istočne Hercegovine“, doznajemo od Komisije.
Kako nam iz Komisije za zaštitu spomenika kažu, džamija u Mostaćima ima centralni molitveni prostor, ulazni prostor i kamenu valjkastu munaru. Ovakav oblik munare rijetko je zastupljen i predstavlja tipološku odrednicu džamija istočne Hercegovine.
Džamija sa grobljem u Donjem Čičevu kod Trebinja je spomenik koji je posljednji stavljen pod zaštitu države, početkom marta mjeseca ove godine. Kako nam kažu iz Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, džamija je rehabilitovana na izvornoj lokaciji, uz ugradnju materijala koji je ostao nakon rušenja objekta. 
„Dživar džamija je sagrađena u periodu od 1684. do 1687. godine. S obzirom da nema pisanih tragova o izgradnji Dživar džamije, pretpostavlja se da je sagrađena prije pada Herceg Novog u mletačke ruke 1687. godine. Džamija je sagrađena vlastitim sredstvima porodica Bešović, Busuladžić i Kurtagić. To su prve muslimanske porodice koje su se naselile na prostoru Dživara kod Trebinja“, kažu nam iz Komisije i dodaju da je groblje i danas aktivno, kao i da se u njemu nalazi više starih nišana koji su ukrašeni različitim dekoracijama, a natpisi su pisani arapskim pismom.
Ovaj objekat posjeduje značajnu istorijsku, društvenu, dokumentarnu i ambijentalnu vrijednost i predstavlja primjer manjih džamija koje su prekrivene šatorastim krovom i imaju valjkastu munaru.
„Zanimljiva je Bajraktarska ploča koja se nalazila u haremu džamije. Ona je svjedočila da su iz Dživar džamije, do dolaska Austrougarske, ispraćane hadžije na hadž u Meku i dočekivane pri povratku. Interesantno je da ovu bajraktarsku ploču nema nijedna džamija u Hercegovini“, govore nam članovi Komisije bitne informacije koje posjeduju o ovoj džamiji.
Ispred džamije su se nalazile, kako nam objašnjavaju iz Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, zgrade mekteba i gasulhane. Vakuf Hasan-age Omeragića 1939. godine sagradio je čatrnju i u nju doveo vodu olukom sa krova mektebske zgrade. Nakon 1941. godine džamija u Dživaru nije imala stalnog imama i povremeno se otvarala.
„Dživar džamija u Donjem Čičevu prvobitno je bila jednoprostorna građevina koja je imala samo molitveni prostor. Ne postoji tačan podatak kada je dodat ulazni dio u objekat. Ova džamija ima centralni molitveni prostor, ulazni prostor i kamenu valjkastu munaru. Ovakav oblik munare rijetko je zastupljen i predstavlja tipološku odrednicu džamija istočne Hercegovine. Za ovu džamiju je karakteristična munara koja je, zapravo, najmanja munara u Bosni i Hercegovini. U molitvenom prostoru džamije nalazi se mihrab i mimber. Mimber je izrađen od drveta, dok je mihrab izrađen od kamena i oslikan je. Mihrab je ukrašen floralnim motivima i arapskom kaligrafijom“, riječi su članova Komisije za očuvanje spomenika.
Od peticije do nacionalnog spomenika
“Da bi neka građevina bila proglašena nacionalnim spomenikom mora da prođe kroz određeni proces. Prvo se piše peticija. Nju mogu da pišu građani ili institucije koje se bave time, otvorenog je tipa. Dok Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika radi na predlogu odluke, spomenik se nalazi na privremenoj listi. Kada Komisija usvoji peticiju, šalju dopis svakoj instituciji da im dostavi raspoloživu građu o tom spomeniku, kako bi bili u mogućnosti da na najbolji način pripreme odluku. Nakon prikupljanja građe, pristupaju donošenju odluke. Zatim odluka ide na sednicu gde dolazi do prihvatanja ili odbijanja iste”, objašnjava nam Ivana Grujić.
Kriterijumi za proglašenje
“Prvi kriterijum je da su ti spomenici nastali u periodu od praistorije do 1960.godine, što ne znači da mlađi ne mogu da budu zaštićeni, zavisi imaju li neke univerzalne vrednosti ili posebnosti. Osnovne odlike koje treba da poseduje svaki spomenik su jedinstvenost, autentičnost, reprezentativnost, integritet, kontekst i fizičko stanje, te se meri istorijska i umetnička vrednost. Zatim se po predmetu razdvajaju pokretna dobra, nepokretna dobra i kulturni krajolici. U pokretna dobra ulazi sve što ima istorijsku i umetničku vrednost, a to su arheološki pokretni nalazi – keramika, metalni predmeti, stara arhivska građa, pečati, novčići“, kaže nam direktorica Muzeja Hercegovine.
Uloga Republičkog zavoda
“Odluku o tome koja građevina će biti pod zaštitom države donosi Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH. Ukoliko se vrši neka rekonstrukcija, Zavod za očuvanje nacionalnih spomenika mora da da odobrenje i to je sva naša uloga. Vlasnik objekta, bez obzira da li je to neko fizičko lice ili državna ustanova, mora da brine o njemu, ali ne može samostalno da vrši intervencije, već za sve mora dobiti saglasnost Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa”, rekao nam je Slobodan Nagradić, direktor Zavoda Republike Srpske.
